Significations et usages de islam

Z Wikipedia

Islam (arab. الإسلام ; al-islām) – religia monoteistyczna, druga na świecie pod względem liczby wyznawców po chrześcijaństwie^[1][2] Świętą księgą islamu jest Koran, a zawarte w nim objawienie ma stanowić ostateczne i niezmienne przesłanie Boga do ludzi.

Słowo islam w języku arabskim oznacza poddanie się Bogu. Apologeci i misjonarze muzułmańscy wywodzą często słowo islam od słowa salām – pokój.Islam był początkowo religią ludów arabskich. Celem islamu i nauczania proroka Mahometa było połączenie wszystkich ludów arabskich w jedną wielką rodzinę muzułmańską (arab. muslim ajadani), wiara jednak z czasem rozprzestrzeniła się na cały świat.
Islam ma wspólne korzenie z judaizmem i chrześcijaństwem. Zgodnie z nauką Mahometa objawienie przekazane Żydom i chrześcijanom przez Abrahama, Mojżesza i Jezusa powinno zostać ponowione i uzupełnione. Podstawę islamu tworzy pięć zasad i obowiązków muzułmanina: wyznanie wiary w jedynego Boga, pięciokrotna modlitwa w ciągu doby, post w miesiącu ramadan, jałmużna na rzecz ubogich i pielgrzymka do Mekki.

Za ostatniego proroka islam uznaje Mahometa (Muhammada, wielu muzułmanów uważa, iż imienia proroka nie tłumaczy się na inne języki), a za ostatnią objawioną księgę – Koran. Przed Mahometem Allah miał zesłać wielu innych proroków, wśród nich Adama, Abrahama (arab. Ibrahim), Mojżesza (arab. Musa) i Jezusa (arab. Isa). Islam jest uważany przez wyznawców za trzecią (po judaizmie i chrześcijaństwie) i ostateczną religię objawioną. Jest obecnie trzecią (drugą jest bahaizm) najszybciej rozwijającą się pod względem liczby wiernych dużą religią światową.

Ortodoksyjny islam dzieli się na 3 główne odłamy: sunnicki (ok. 87 proc.), szyicki (ok 12 proc.) i charydżycki (ok. 1 proc.).

Symbole islamu

Właściwym symbolem islamu jest szahada napisana czarnymi literami na białym tle lub białymi literami na czarnym tle. Znacznie częściej jednak jako symbol islamu traktuje się półksiężyc (arab. hilal). Zasadniczo, z historycznego punktu widzenia jest to niewłaściwe, gdyż półksiężyc był nie symbolem religii, a jedynie kalifatu. W świadomości społecznej jednak, także w krajach muzułmańskich, to właśnie hilal awansował do roli głównego symbolu tej religii i w charakterze tym występuje m.in. w heraldyce państw islamskich (np. w godłach i na flagach Malediwów, Pakistanu, Algierii, Turcji, Tunezji i in.), jak też – jako analogia do chrześcijańskiego krzyża – w symbolu Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca.

Historia

Początki i ekspansja islamu

Mahomet (po arabsku Muhammad), prorok i twórca islamu, żył w latach 570-632. Urodził się w Mekce i zajmował handlem do czasu, gdy zaczął twierdzić, że podczas kontemplacji doznał wizji i zaczął głosić zasady nowej religii. Przeciwnicy zmusili go jednak do ucieczki z Mekki do Medyny. Data tej ucieczki, zwanej hidżrą, przypadająca na 622 r. ery chrześcijańskiej, przyjęta została za pierwszy rok ery muzułmańskiej. Począwszy od niej liczone są kolejne lata islamskiego kalendarza.

Liczba zwolenników Mahometa szybko rosła. Zgromadzeni w Medynie rozpoczęli podboje, podporządkowując prorokowi kolejne plemiona arabskie. Pod koniec życia Mahometa pod jego zwierzchnictwem znalazła się Mekka i większość Półwyspu Arabskiego. Gdy Mahomet zmarł, na czele muzułmanów stanął jego teść, Abu Bakr, który przyjął tytuł kalifa, czyli następcy, zastępcy Proroka. Religia islamska wyzwoliła w Arabach wielką energię i ekspansywność. W ciągu następnych dziesięcioleci VII i VIII w. podbili oni ogromne obszary: na Bliskim Wschodzie – Palestynę i Syrię; w Afryce – całą jej część północną, od Egiptu po Maghreb (czyli dzisiejsze Maroko i Algierię); na Bliskim Wschodzie i w Azji Środkowej – tereny Mezopotamii i Persji, a następnie obszary do Turkiestanu i granic Indii. Oblegali nawet Konstantynopol, ale go nie zdobyli. Jednocześnie z podbojami na wschodzie prowadzili je w kierunku zachodnim. W 711 przeprawili się przez Cieśninę Gibraltarską i zajęli Półwysep Iberyjski. Powstrzymani zostali dopiero przez Franków w bitwie pod Poitiers (732). W VIII i IX w. przejściowo opanowali Sycylię, Sardynię i atakowali Półwysep Apeniński.

Za czterech pierwszych kalifów, w latach 632-661, ukształtowały się zasady religijnego i politycznego funkcjonowania wspólnoty muzułmańskiej oraz państwa stworzonego przez Arabów. Ustne nauki proroka zebrane zostały w 653 w świętej księdze islamu – Koranie. Ponadto stopniowo zaczęto spisywać prawa, oparte na wzorze postępowania Mahometa, zwane Sunną. Ostateczną wersję Sunny sporządzono w IX w.

Religia i prawo są w islamie ściśle ze sobą powiązane. Kalifat stał się zwierzchnią władzą zarówno religijną, jak i polityczną. W 661 władzę objął ród Umajjadów, który sprawował ją do 750. Pod rządami tej dynastii Arabowie zorganizowali państwo o charakterze imperialnym. Stolicą kalifatu za Umajjadów był Damaszek. Na obszarze kalifatu mieszkały liczne ludy, mówiące wieloma językami. Zwycięscy Arabowie nie niszczyli cywilizacji terenów podbitych, jednak ludność niemuzułmańska była obciążona dodatkowymi podatkami, takimi jak charadż i dżizja, teoretycznie w zamian za ochronę, w praktyce najczęściej w powiązaniu z uznawaniem za ludzi niższej kategorii. Żydzi i chrześcijanie, a także zaratusztrianie, jako wyznawcy religii monoteistycznych, byli tolerowani. Wyznawcy religii politeistycznych w zasadzie nie byli tolerowani. Łączyła się z tym arabizacja nowych wiernych. Koran spisany był bowiem w języku arabskim, a muzułmanom nie wolno było tłumaczyć go – jako księgi objawionej – na inne języki. Przyjęcie nowej religii oznaczało więc konieczność posługiwania się językiem arabskim. Od końca VII wieku stosowano go także w administracji i sądownictwie kalifatu. Arabizacja objęła szczególnie intensywnie Bliski i Środkowy Wschód oraz Afrykę Północną. Na innych obszarach cywilizacja muzułmańska rozwijała się przez włączenie do niej dorobku cywilizacji miejscowych, zastanych przez zdobywców, w tym kultury bizantyńskiej (greckiej) i perskiej. W 750 Umajjadzi zostali obaleni i kalifat przejął ród Abbasydów. Dynastia ta panowała do połowy XIII w. Abbasydzi usprawnili zarządzanie państwem, wprowadzili urząd zwierzchnika rządu – wezyra. Poszczególnymi częściami kalifatu zarządzali dostojnicy noszący tytuł emira. Stolicą Abbasydów został Bagdad.
Już w czasach Umajjadów przejęcie wzorów kultury bizantyńskiej i perskiej pozwoliło Arabom na stworzenie wielkich dzieł architektury. W Jerozolimie, w miejscu, z którego wedle wierzeń muzułmanów Mahomet wyruszył w podróż do nieba, powstał w drugiej połowie VII w. meczet Kopuła na Skale.

Miasto, będące świętym miejscem wyznawców judaizmu i chrześcijaństwa, stało się nim także dla muzułmanów. Poza meczetami wznoszono pałace władców, obwarowania i domy miejskie, stacje karawan. Sztuka religijna, zgodnie z nakazami Koranu, nie przedstawiała postaci ludzi i zwierząt. Budowle ozdabiano więc ornamentami roślinnymi i kaligraficznymi, zwanymi arabeskami.

W czasach Abbasydów nastąpił rozkwit twórczości literackiej i naukowej. Literatura arabska czerpała ze wzorów wielu kultur. Jej najsłynniejszym dziełem jest Księga tysiąca i jednej nocy – zbiór opowiadań i baśni spisywanych od IX do XVI w. Złożyły się na nią wątki literackie znane wcześniej w wielu krajach – od Indii przez Persję po Egipt.

Kalifowie abbasydzcy utworzyli w IX w. w Bagdadzie uczelnię zwaną Domem Mądrości. W jej bibliotece zgromadzone zostały liczne dzieła, także starożytne: Platona. Arystotelesa, Ptolemeusza, Hipokratesa, Galena. Korzystanie z dorobku filozofii, geografii i medycyny antycznej stało się wzorem dla szkół w całym kalifacie. Przede wszystkim studiowano jednak Koran i prawo koraniczne. Szkoły powstawały najczęściej przy meczetach. W islamie nie wykształciła się odrębna klasa kapłanów, lecz powstały grupy uczonych, znawców Koranu oraz Sunny, jednocześnie pełniących funkcję nauczycieli i obsługujących meczety (imamowie, muezini). Od drugiej połowy X w. najsłynniejszą szkołą stała się uczelnia przy meczecie Al-Azhar w Kairze. Dwaj najwybitniejsi uczeni świata islamu żyli na jego przeciwległych końcach. Filozof i medyk Ibn Sina, znany w Europie jako Awicenna, żył na przełomie X i XI w. w Bucharze. Jego Kanon medycyny był kompendium zbierającym całość starożytnej i arabskiej wiedzy w tej dziedzinie. W Europie został przetłumaczony na łacinę i przez stulecia oddziaływał na naukę europejską. Filozof Ibn Ruszd (Awerroes) żył natomiast w XII w. w Kordobie. Jego komentarze do dzieł Arystotelesa wywarły wielki wpływ na europejską filozofię.

Opanowanie przez Arabów różnorodnych obszarów sprzyjało rozwojowi handlu i miast. Ośrodki miejskie zaś mogły się powiększać dzięki wzrostowi produkcji rolnej, uzyskanemu w rezultacie rozbudowanych przez Arabów systemów irygacji. Do stolicy kalifatu, Damaszku, a potem Bagdadu, napływały towary z całego świata muzułmańskiego. Poszczególne miasta specjalizowały się w produkcji różnych towarów. Bagdad znany był z wyrobu tkanin i dywanów; Damaszek – ze znakomitej broni; Kair – z tkanin, szkła i pachnideł: Fez i Kordoba – ze skór i wyrobów skórzanych. Wzdłuż szlaków handlu lądowego budowano schroniska dla kupców – karawanseraje. W miastach ośrodkami handlu były wielkie targi. Transport lądowy ułatwiało masowe stosowanie wielbłądów. Rozwijała się też żegluga morska – na Morzu Śródziemnym, Morzu Czerwonym, w Zatoce Perskiej i na Oceanie Indyjskim. Wiele towarów sprowadzano spoza świata islamu. Z Chin przywożono jedwab, porcelanę, papier; z Indii – drogie kamienie, przyprawy. Od ok. VIII-IX w. kupcy muzułmańscy wyprawiali się do Europy Środkowej i Wschodniej. Z Kijowa, Pragi, Krakowa sprowadzali niewolników, futra, barwniki. Karawany wielbłądów przekraczały Saharę, by z Afryki Zachodniej przywozić złoto, pachnidła i niewolników. Statki arabskie pływały wzdłuż wschodniego wybrzeża Afryki. Od ok. X-XI w. powstawać zaczęły tam miasta muzułmańskie (Mogadiszu, Mombasa, Kilwa, Sofala), z których przywożono przyprawy, złoto i niewolników, a do Indii wywożono żelazo. Kupcy muzułmańscy docierali też do Indonezji, wraz z nimi rozprzestrzeniały się tam wpływy islamu.

Tak wielki obszar działania wpłynął na kulturę muzułmańską. Wielcy geografowie – Al-Bakri (XI w.), Al-Idrisi (XII w.) – opisali cały znany Arabom świat, korzystając z setek relacji kupieckich i podróżniczych. Wielki podróżnik arabski Muhammad Ibn Battuta (pierwsza połowa XIV w.) objechał świat islamu od Indonezji po państwo Mali w Afryce Zachodniej i pozostawił obszerny opis swych podróży. W XV w. wybitny uczony Ibn Chaldun, opisując różne ludy świata i ich organizację, dał początek badaniom socjologicznym. W świecie muzułmańskim rozwijały się też astronomia i matematyka. Z Indii Arabowie przejęli system cyfr, który następnie upowszechnił się pod nazwą cyfr arabskich.Cywilizacja islamu osiągnęła szczyt rozwoju między X a XII w. wyprzedzała wtedy znacznie cywilizację chrześcijańskiej Europy. Jednak już w X w. nastąpiło polityczne osłabienie kalifatu Abbasydów – wyodrębnił się umajjadzki kalifat Kordowy. Następnie kalifami ogłosili się władcy Egiptu. Naruszona została polityczna jedność świata muzułmańskiego. Stopniowo rosło znaczenie i samodzielność lokalnych dynastii, wyodrębniały się niezależne państwa na wschodzie i w Maghrebie. Od końca XI do XIII w. trwały wyprawy krzyżowe. Muzułmanie odparli najazdy chrześcijan, odzyskali Jerozolimę, ale koszt tego zwycięstwa był wysoki. Jednocześnie na Półwyspie Iberyjskim trwała rekonkwista. Muzułmanów stopniowo wypierano z Hiszpanii, a przełomowe znaczenie miało zwycięstwo chrześcijan w bitwie pod Las Navas de Tolosa (1212).

W XIII w. kalifat Abbasydów został zniszczony przez najazd Mongołów. Od XIII w. świat islamu objęła stagnacja gospodarcza, natomiast Europa chrześcijańska przeżywała w tym stuleciu wzmożony rozwój. Stosunek sił między dwoma sąsiadującymi cywilizacjami uległ odwróceniu. Jednakże w XIV-XV w. rozpoczęła się kolejna fala podbojów muzułmańskich, które prowadzili Turcy Osmańscy. Swoje imperium utworzyli oni kosztem Bizancjum, Bułgarii i Serbii. Państwom Europy łacińskiej – poza Węgrami – ich ekspansja wówczas jeszcze nie zagroziła.

Turcja i modernizacja

W początkach XIX w. największym muzułmańskim państwem było Imperium Osmańskie, przeżywające jednak poważny kryzys wewnętrzny. Słabość Turcji rodziła tendencje odśrodkowe, z jednej strony wśród chrześcijańskich ludów na tureckich Bałkanach, z drugiej – wśród arabskich elit w Afryce Północnej (szczególnie w Egipcie, który praktycznie uniezależnił się od Turcji).

Ta sytuacja oraz przewaga Europy, a także rywalizacja z modernizującym się i popieranym przez Francję Egiptem, stanowiły impuls do podjęcia reform w państwie osmańskim. Wysiłki modernizacyjne pociągały jednak za sobą koszty, których państwa Wschodu nie mogły samodzielnie pokryć, m.in. z powodu słabości systemu podatkowego. Konsekwencją było zadłużenie w europejskich bankach. Za koniecznością spłaty rosnących długów szła narastająca niewydolność finansowa, prowadząca do politycznego uzależnienia od Europejczyków. Budziło to opór poddanych i spadek autorytetu władzy, tak potrzebnego przy przeprowadzaniu reform. Trzeba też zauważyć, że zapożyczenia z cywilizacji europejskiej nie wrastały w krajobraz kulturowy społeczeństw muzułmańskich, lecz stanowiły osobny świat, funkcjonujący obok tradycyjnego systemu obyczajowego czy religijnego. W Imperium Osmańskim do świata tego należała jedynie wąska i wyizolowana grupa zeuropeizowanych Arabów i Turków.

W XIX w. klęski spadające na państwo osmańskie kompromitowały dotychczasowy system i prowadziły do powstania ruchu opozycyjnego, dostrzegającego szansę w modernizacji. Tylko przekształcenie Turcji w kraj nowoczesny mogło bowiem pomóc jej w odzyskaniu choć części dawnej świetności. Zapleczem tego ruchu była wzrastająca z czasem grupa Turków wykształconych przez system zorganizowanego na modłę zachodnią szkolnictwa (także wyższego), żądająca zmian i formułująca programy polityczne na wzór europejski. W końcu XIX w. wyrazicielem tych dążeń stał się tzw. ruch młodoturecki. Inspirował się on dominującymi wówczas w Europie tendencjami nacjonalistycznymi, traktowanymi jako przejaw nowoczesności. Odrzucał zasadę prymatu islamu, łączącą dotąd Arabów i Turków, żądał natomiast nadania państwu osmańskiemu charakteru tureckiego państwa narodowego. Ważnym czynnikiem aktywizującym ten ruch było zwycięstwo Japonii w wojnie z Rosją.

W 1908 młodoturkom udało się doprowadzić do zmiany na tronie sułtańskim, w 1913 zaś obalili legalny rząd i wprowadzili dyktaturę. Klęska w I wojnie światowej, w której Turcja występowała po stronie Niemiec, doprowadziła do załamania tureckiego państwa. Sytuację opanował generał Mustafa Kemal Atatürk, który skonsolidował naród, ustabilizował granice państwa, a w 1922 proklamował zniesienie sułtanatu i ustanowienie republiki, której stolicą została Ankara. Na czele nowego państwa tureckiego – jako dożywotni prezydent – stanął zwycięski Mustafa Kemal, nazwany Atatürkiem (Ojcem Turków). W czasach jego dyktatorskich rządów (do 1938) Turcja stała się państwem świeckim. Zakazano działalności wpływowych bractw muzułmańskich, wprowadzono jednolity system szkolny, równouprawnienie kobiet (łącznie z prawem wyborczym w 1934), a także alfabet łaciński, nazwiska na modłę europejską, a nawet zmuszono Turków do europeizacji ubiorów (tzw. ustawa kapeluszowa).

Turecki eksperyment okazał się najbardziej trwały wśród wszystkich podobnych działań podjętych w państwach muzułmańskich. Westernizacja społeczeństwa tureckiego stała się faktem i jest wręcz elementem świadomości współczesnych Turków. Po II wojnie światowej Turcja, jako członek NATO, stała się znaczącym elementem ładu atlantyckiego. Obecnie ubiega się o przyjęcie do Unii Europejskiej.

Arabowie i modernizacja

Stosunek społeczeństw arabskich do modernizacji był o wiele bardziej skomplikowany niż Turków. Stopniowe opanowywanie przez Europejczyków północnej Afryki łączyło się, szczególnie we francuskiej Algierii, z marginalizacją miejscowej społeczności muzułmańskiej. Europa była więc przede wszystkim wrogiem, co musiało wpływać na dość niechętny stosunek do jej wytworów i osiągnięć, a także na charakter, rodzącego się stopniowo, arabskiego nacjonalizmu. Decydujące znaczenie miała tu I wojna światowa. Wówczas to Brytyjczycy wykorzystali beduińskie plemiona z Półwyspu Arabskiego do stworzenia szerokiego arabskiego ruchu zbrojnego, który z powodzeniem wypierał Turków (walczących po stronie państw centralnych) z Palestyny, Syrii i Iraku.

Po wojnie dokonano nowego politycznego podziału arabskiego Bliskiego Wschodu, starając się przede wszystkim zabezpieczyć równowagę interesów Wielkiej Brytanii i Francji, które objęły większość nowych państw swym protektoratem (zwierzchnictwem dotyczącym tak polityki zewnętrznej, jak i ważniejszych kwestii wewnętrznych). W niektórych krajach powstały nowe arabskie monarchie (np. w Jordanii, Iraku, Arabii Saudyjskiej).

W czasie II wojny światowej lub krótko po niej większość państw arabskich uzyskała niepodległość. Najbardziej dramatyczny przebieg miało wyzwalanie się Algierii, gdzie w latach 1954-1962 toczyła się krwawa wojna z Francuzami. Część niepodległych państw arabskich pozostała przy monarchicznej formie rządów, niekiedy opartych na tradycyjnych strukturach społecznych i islamskim prawie – szariacie (np. Arabia Saudyjska). Niektóre monarchie natomiast stawały się ośrodkami stopniowej, pokojowej modernizacji kraju (np. Jordania, Maroko).

W części państw arabskich do głosu dochodzić zaczęły ugrupowania nacjonalistyczne, dążące do szybszych przemian i zrzucenia wszelkich form zależności od Zachodu. Ich wielkim atutem było najczęściej poparcie ze strony armii, głównie młodej i wykształconej kadry oficerskiej, zwykle nastawionej radykalnie. Organizacją reprezentującą ten nurt był Związek Wolnych Oficerów w Egipcie, który w 1952 doprowadził do zamachu stanu i obalenia monarchii. Wydarzenia w Egipcie stały się wzorem dla podobnych rewolt, prowadzących do obejmowania władzy przez wojskowych także w innych krajach (Irak – 1958, Jemen – 1962, Syria – 1963, Libia – 1969). We wszystkich tych państwach wprowadzano rządy totalitarne. Nowe arabskie reżimy, nawiązywały współpracę z ZSRR, który dostarczał im przede wszystkim broni. W polityce wewnętrznej państwa te głosiły program tzw. arabskiego socjalizmu, sprowadzającego się do gospodarki opartej na centralnym planowaniu. Arabski socjalizm był próbą wkroczenia na inną drogę modernizacji, odrzucającą model wolnorynkowy.

Już od początku XX w. istotną rolę w sytuacji Bliskiego Wschodu zaczęła odgrywać ropa naftowa. Od lat 60., a zwłaszcza 70., stała się ona głównym źródłem dochodów niektórych państw obszaru Zatoki Perskiej, bez niej skazanych właściwie na gospodarczą stagnację. Zyski, które przyniosła sprzedaż ropy, zaczęto inwestować w nowoczesną infrastrukturę miejską, w rozbudowę sieci usług, a także w nowe gałęzie przemysłu (jako zabezpieczenie na przyszłość, gdy złoża się wyczerpią). Bogactwo niektórych krajów arabskich pozwoliło im na intensywne zbrojenia, a także m.in. na finansowanie organizacji terrorystycznych.

Konflikt izraelsko-palestyński

Po II wojnie światowej ważnym czynnikiem w polityce bliskowschodniej stał się konflikt żydowsko-arabski. Żydzi stanowią szczególny przykład wspólnoty narodowej: przez stulecia żyli w rozproszeniu (diasporze) wśród innych nacji, pozostając wszędzie grupą wyraźnie wyodrębnioną pod względem religijnym. Dopiero świecki żydowski ruch nacjonalistyczny (syjonizm) doprowadził w drugiej połowie XIX w. do wysunięcia postulatu odbudowy państwa żydowskiego w Palestynie.

Od końca XIX stulecia rozpoczęła się na tym obszarze akcja osadnicza Żydów, która w znaczący sposób zmieniła sytuację narodowościową Palestyny. W 1947, m.in. pod wpływem wstrząsu spowodowanego przez Holokaust, ONZ zdecydowała o utworzeniu państwa Izrael. Postanowienie to zostało jednak odrzucone przez świat arabski. Niemal natychmiast wybuchła wojna żydowsko-arabska, wygrana przez Izraelczyków, podobnie jak kolejne konflikty zbrojne Izraela z sąsiednimi państwami (1956 – wojna z Egiptem; 1967 – tzw. wojna sześciodniowa, z Egiptem, Jordanią i Syrią; 1973 – wojna z Egiptem i Syrią; 1982-1985 – izraelska okupacja południowego Libanu). Walki z 1948 spowodowały odpływ ludności arabskiej z terenów zajętych przez Żydów (do końca 1948 – 700 tys.). Dało to początek tzw. problemowi palestyńskiemu – problemowi narodu uchodźców, domagającego się własnego państwa na gruzach Izraela i stanowiącego najbardziej zapalny czynnik na Bliskim Wschodzie.

Od 1987 na tzw. ziemiach palestyńskich trwają – z przerwami – gwałtowne wystąpienia ludności arabskiej, tzw. intifada (z arab. powstanie). Reprezentantem Palestyńczyków stała się Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP, 1964), która w 1974 zyskała status stałego obserwatora przy ONZ. W 1994 doszło do porozumienia między Izraelem a Palestyńczykami w kwestii ustanowienia tzw. Autonomii Palestyńskiej. Na jej czele stanął twórca i przywódca OWP – Jaser Arafat. Wbrew nadziejom nie zakończyło to konfliktu, który od 2001 rozgorzał na nowo.

Fundamentalizm islamski

W wieku XIX pod wpływem Zachodu duża część muzułmańskich elit dystansowała się od islamu, dążąc m.in. do wzorowanego na stosunkach europejskich oddzielenia religii od spraw państwowych. Islam pozostawał jednak religią mas, stając się niekiedy hasłem antyeuropejskich rebelii (np. powstanie Mahdiego w Sudanie, 1881-1885).

Początki dwudziestowiecznego islamskiego ruchu fundamentalistycznego związane są z powstałym w 1928 w Egipcie Stowarzyszeniem Braci Muzułmanów. Głosiło ono odrodzenie tradycyjnego islamu oraz przekonywało swych zwolenników, że religia muzułmańska może stać się podstawą społeczeństwa we współczesnym świecie. Znaczenie idei fundamentalizmu zaczęło rosnąć od lat 70., co wiązało się z postępującą modernizacją krajów islamskich. Przenoszący się do miast i pracujący w przemyśle muzułmańscy chłopi stawali się nagle częścią "samotnego tłumu", w którym jedynym czynnikiem integrującym i wyznaczającym sens życia stawał się islam. Niezwykle istotne znaczenie miały tu nowoczesne środki przekazu – prasa, radio i telewizja – dzięki którym treści islamistyczne zaczęły coraz lepiej docierać do szerokich rzesz muzułmańskich społeczeństw. Prócz tego fundamentaliści odrzucali "przetłumaczone na arabski", ale w istocie obce i skompromitowane hasła nacjonalizmu czy socjalizmu, posługiwali się natomiast systemem pojęć zrozumiałych dla przeciętnego muzułmanina. W tej sytuacji na placu boju pozostawał tylko islam, symbolizujący protest wobec Zachodu, oskarżanego o wyzysk, kolonializm, demoralizację itp.

Ważnym impulsem do rozwoju ruchu fundamentalistycznego stały się wydarzenia w Iranie. Po II wojnie światowej państwo to, rządzone przez dynastię Pahlawich, było głównym, obok Turcji, sojusznikiem USA w regionie. Polityka modernizacyjna, finansowana dzięki dochodom płynącym ze sprzedaży ropy, czyniła Iran jednym z najszybciej rozwijających się krajów Bliskiego Wschodu. Wszelkie przejawy opozycji politycznej były w Iranie bezwzględnie tłumione, co uderzało także w niechętne "amerykanizacji" kraju środowiska muzułmańskie (w Iranie panuje szyicka odmiana islamu, posiadająca swego rodzaju hierarchię duchownych). W latach siedemdziesiątych na czele antymonarchistycznej opozycji stanął przebywający na emigracji ajatollah (szyicki uczony i przywódca duchowy) Ruhollah Chomeini. W 1979 jego zwolennicy doprowadzili do obalenia rządów szacha i przekształcenia Iranu w republikę islamską, opartą na szyickiej teorii władzy.

W następnym dwudziestoleciu nastąpił rozwój ruchów fundamentalistycznych – tak szyickich, jak i sunnickich – we wszystkich krajach islamskich. Pod ich naciskiem także laickie reżimy wojskowe zaczęły się w pewnej mierze islamizować. Ruchy fundamentalistyczne stały się czynnikiem destabilizacji w państwach arabskich, a także np. w Azji i Czarnej Afryce w krajach o sporym odsetku muzułmanów (np. Nigerii). Ich działalność zaczęła też komplikować sytuację licznej diaspory muzułmańskiej w Europie Zachodniej (we Francji i Niemczech). Agresywne organizacje fundamentalistyczne, prowadzące działania terrorystyczne, odgrywają istotną rolę m.in. w konflikcie palestyńsko-izraelskim (np. Hamas, Hezbollah). Celem ich ataków są często różne zachodnie instytucje, czego najtragiczniejszym przykładem był [[Zamach z 11 września 2001|zamach na World Trade Center w Nowym Jorku i Pentagon w Waszyngtonie]] (11 września 2001). Nie osłabiła ich rozwoju kompromitacja idei państwa islamskiego, w skrajnej formie realizowana przez reżim talibów w Afganistanie. Talibowie wprowadzili nie tylko surowe prawo islamskie – szariat, ale zlikwidowali też wszelkie przejawy kulturowych wpływów cywilizacji (np. kino) i pozbawili kobiety możliwości uczestnictwa w życiu publicznym (np. dostępu do edukacji i pracy). Władzę talibów obaliła w 2001 amerykańska interwencja.

Pozostaje kwestią sporną, na ile islamski fundamentalizm jest mechanicznym odrzuceniem modernizacji, a na ile podejmowaną przez społeczeństwa muzułmańskie próbą poszukiwania własnego miejsca w nowoczesnym świecie.

Wiara

Bóg

On jest Bogiem jedynym Bogiem wiekuistym! Nie zrodził nikogo, ani też nie został zrodzony, a nikt nie jest Jemu równy. ( Tłumaczenie z Koranu, sura al-Ichlas)

Według muzułmanów Bóg (arab. Allah) jest wszechwiedzący, doskonały, jest źródłem wszelkiej wiedzy i sprawiedliwości, ma znajomość prawa doskonałego. Jest niepodobny do nikogo i niczego nie można z nim porównywać (islam zabrania przedstawiania go w jakiejkolwiek postaci).

Wyznanie wiary

Aby zostać muzułmaninem czyli "poddanym Allahowi", należy posiadać intencję oraz wypowiedzieć wyznanie wiary tzw. szahadę, która brzmi: "(Oświadczam, że) nie ma bóstwa prócz Boga (Allaha) i oświadczam, że Mahomet (Muhammad) jest wysłannikiem Boga". Zasadniczo powinno się to odbyć w obecności świadków, ale istnieją też interpretacje, wg których ich obecność nie jest konieczna, gdyż świadkiem jest sam Allah.

Dogmaty islamu (wiary)

1. Wiara w Allaha – jednego Boga, który nie posiada potomstwa (tawhid – jedynobóstwo; według muzułmanów odróżnia ono islam i judaizm od chrześcijaństwa i religii animistycznych)
2. w Jego Anioły – np. anioła Dżibrila (Gabriela) lub Michaila (Michała)
3. w Jego Księgi – w Koran (także Torę i Ewangelię – choć nie oznaczają one dokładnie tego samego, co dla żydów i chrześcijan – według muzułmanów zostały zafałszowane przez wyznawców tych religii)
4. w Jego Proroków – np. w proroka Mahometa, Jezusa, Mojżesza, Adama itd...; Mahomet jest "pieczęcią proroków"- ostatnim z nich i tym który przyniósł ostateczne objawienie (inaczej jest u lahorich, odłamu Ahmadiji)
5. w Dzień Ostatni – czyli Dzień Sądu Ostatecznego, w którym ludzie będą osądzeni przez Boga
6. w Przeznaczenie – czyli, że wszystko dobro i zło, które przydarza się człowiekowi, przydarza się za wolą Boga

 Zobacz też: Dogmaty islamu.

Pięć filarów islamu

W islamie sunnickim muzułmanin ma pięć obowiązków, zwanych pięcioma filarami islamu (Arkan ad-din, Arkan al-Islam):

1. Wyznanie wiary (شهادة, szahada) – Oświadczam, że nie ma boga prócz Allaha, a Mahomet (Muhammad) jest Jego prorokiem (arab. "Aszhadu an la ilaha illa Allah wa aszhadu anna Muhammadan abduhu wa rasuluhu"); (u większości szyitów także: Ali jest przyjacielem Boga). Jest ona również aktem włączenia do wspólnoty muzułmańskiej i w razie przyjęcia islamu na łożu śmierci jest powszechnie uważana za warunek wystarczający do uznania za pełnoprawnego muzułmanina.
2. Modlitwa (صلاة, salat) – odprawiana pięć razy dziennie, z twarzą zwróconą w stronę Mekki (do 627 roku w stronę Jerozolimy) – dzieci i osoby chore mogą odmawiać 3 razy dziennie.
3. Jałmużna (زكاة, zakat) – określoną część swego majątku, nie dochodu (najczęściej 2,5%) muzułmanin ma obowiązek oddawać biednym. Uważana jest za jeden z pierwszych "nowoczesnych" podatków socjalnych, pobierany od określonego progu majątkowego.
4. Post (صوم, saum) – w ciągu dziewiątego miesiąca roku muzułmańskiego (ramadanu), muzułmanie muszą powstrzymywać się od jedzenia i picia (nie dotyczy kobiet w ciąży lub karmiących, małych dzieci, osób ciężko chorych oraz odbywających długą i wyczerpującą podróż) a także palenia tytoniu i uprawiania seksu od wschodu do zachodu słońca. Wahhabici unikają nawet przełykania śliny.
5. Pielgrzymka do Mekki (حج, hadżdż) – muzułmanin musi ją odbyć przynajmniej raz w życiu, jeśli pozwala mu na to sytuacja materialna. Często na podróż składa się cała lokalna wspólnota lub rodzina, która deleguje jedną osobę. Niektóre autorytety religijne uważają, że w razie braku możliwości odbycia pielgrzymki do Mekki, można ją w pewien sposób zastąpić pielgrzymką do innego ważnego centrum islamu (ich liczba waha się od 7 do ponad 100).

Według szyitów nie są to filary islamu, lecz raczej zobowiązania, które powinien wziąć na siebie muzułmanin. Niektóre ruchy pochodzenia szyickiego odrzucają je całkowicie lub nadają im drugorzędne znaczenie.

Duchowni

W islamie sunnickim nie istnieje odrębna grupa duchownych. Imam (pol.: przewodnik, szef) nie jest kapłanem, lecz członkiem społeczności wiernych, który prowadzi modlitwy. Imam nie musi być teologiem, powinien mieć tylko dobrą znajomość zasad islamu i Koranu, być mądry i poważany. Muezzin również nie jest duchownym. Znawcy islamu otaczani są szacunkiem, jako "następcy proroków". Istnieje wiele kategorii na określenie osób, biegłych w zasadach islamu:

• aamij – znawca podstawowych zasad islamu
• idżtihad – na podstawie tekstów religijnych wyjaśnia bieżące problemy społeczności (np. kultowe, polityczne, obyczajowe)
• tafsir – interpretator Koranu
• al-alim al-mutabahhir – znawca tradycji, Koranu i Sunny
• al-mudżtahid al-mutlak – najbardziej ceniona kategoria, biegły w syntezie różnych tekstów, w tworzeniu konkluzji i norm prawnych
• al-mudżtahid al-mutlak al-muntasib – jak wyżej, działa w określonej "szkole interpretacyjnej"
• al-mudżtahid fil-madh'hab – biegły w wyjaśnianiu kwestii prawnych, działa w określonej "szkole interpretacyjnej"

Islam szyicki posiada odrębne duchowieństwo (ajatollah), mające strukturę hierarchiczną (mollah). Ta cecha jest uznawana przez sunnitów za odstępstwo od zasad islamu.

Obecnie kraje Europy zachodniej starają się skłonić swoje społeczności muzułmańskie do przyjęcia zasady kształcenia imamów i ajatollahów w specjalnych szkołach teologicznych, na wzór kleru chrześcijańskiego. Nie wiadomo, czy ta próba kontrolowania europejskiego islamu skończy się powodzeniem.

Prawo

 Osobny artykuł: Szariat.

Prawo islamskie, zwane Szariat (arab. الشريعة), oparte jest na Koranie, Sunnie i hadisach; poza nimi znaczenie mają też idżma (wykładnia przyjęta przez społeczność muzułmańską) i kijas (wnioskowanie analogiczne). Szariat rządzi (przynajmniej teoretycznie) wszystkimi dziedzinami życia muzułmanów. Praktyczną wykładnią prawa zajmują się sędziowie mufti.Oprócz powyższych do szariatu zaliczyć należy akady – prawo zwyczajowe, które sprawia, że szariat u różnych narodów jest nieco inny i tak na przykład w Afganistanie za cudzołóstwo karze się tylko kobietę, a u Arabów oboje cudzołożników.

Islam a państwo

W idealnym państwie muzułmańskim – kalifacie – religia, moralność oraz prawo państwowe są ze sobą nierozerwalnie związane. W praktyce w kręgu kultury islamu tylko niektóre państwa, jak Arabia Saudyjska i Afganistan, zrównały prawo religijne (szariat) z państwowym. W większości pozostałych (np. w Iraku) islam uznawany jest za fundament państwa, zaś Koran za źródło prawa świeckiego. Tylko w niektórych krajach z większością muzułmańską przeprowadzono rozdział religii oraz państwa. Z powyższych powodów w większości państw islamskich nie są respektowane zapisy Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ dotyczące wolności (obowiązuje zakaz krytyki religii) czy wolności sumienia (zakaz apostazji^[3]). Wyjątek stanowi Turcja, gdzie w latach 20. XX wieku zbudowane zostało państwo laickie, jak również kraje w których obowiązywała w XX wieku ideologia marksistowska (np. Albania i Kirgizja). W 1990 roku państwa islamskie przyjęły Kairską Deklarację Praw Człowieka w Islamie, która jako próba pogodzenia zachodniej idei praw człowieka z teologią islamską pomija kwestie wolności zmiany bądź odrzucenia religii i podkreśla interpretację praw człowieka w duchu prawa islamskiego.

Islam nakazuje bezwzględne posłuszeństwo władcy i udział w prowadzonych przez niego wojnach.

Muzułmanie na świecie

Rozmieszczenie muzułmanów na świecie (kraje z populacją islamską ponad 10%, stan na rok 2000; obecnie [2006] prawdopodobnie także Francja, Czarnogóra i Rosja, w Kenii populacja muzułmańska przekroczyła prawdopodobnie 20%).

• Islam w Nowej Zelandii

Liczba wyznawców Islamu

Islam najszybciej spośród wszystkich religii zdobywa nowych wiernych. 30 marca 2008 dziennik Corriere della Sera powołując się na Rocznik Papieski (Annuario Pontificio) na 2008 podał informację, iż Watykan po raz pierwszy oficjalnie przyznał, że liczba wyznawców islamu przekroczyła liczbę członków Kościoła rzymskokatolickiego (obecnie katolicy stanowią 17,4% ludności świata, a muzułmanie 19,2%)^[4]. Za główną przyczynę tego zjawiska uważa się dynamiczny przyrost naturalny w krajach islamskich przy jednoczesnym spadku liczby urodzeń w krajach chrześcijańskich (wyjątkiem mogą być jedynie kraje Ameryki Łacińskiej)^[5]. Należy jednak przy tym pamiętać, że członkowie Kościoła rzymskokatolickiego stanowią jedynie pewien procent chrześcijan (przy uwzględnieniu członków Kościoła prawosławnego, Kościołów protestanckich i anglikańskich chrześcijanie stanowią 33% światowej populacji^[6]), dlatego też chrześcijaństwo nadal stanowi największą religię świata. Trzecią religoą świata pod względem liczby wyznawców jest hinduizm^[7]

Religie związane z islamem

Wiele religii i ruchów religijnych czerpie i czerpało z islamu różne poglądy religijne.

• Religie traktowane przez wyznawców za islamskie i podobnie oceniane przez większość autorytetów religijnych głównego nurtu islamu:
  • Druzyzm
  • Alawici
  • Alewici
  • Lahori (odłam ruchu Ahmadiyya) – tu zdania są jednak bardzo podzielone
  • Ahl-e hakk (silne kontrowersje nawet wśród wyznawców)
• Religie traktowane przez wyznawców za islamskie i oceniane jako nieislamskie przez większość autorytetów religijnych głównego nurtu islamu:
  • Naród Islamu (oraz 5% Nation)
  • Qadiani (odłam ruchu Ahmadiyya)
  • Zakryci
  • Al-Ahbash
• Nieislamskie religie czerpiące wiele (często większość) doktryn z islamu (w kolejności podobieństwa do islamu):
  • Babizm (a obecnie azalityzm)
  • Bahaizm
  • Jazydyzm
  • Sikhizm
• Nieislamskie religie czerpiące niewiele z islamu w których Mahomet uważany jest za proroka:
  • Kaodaizm
  • Karaimizm krymski

Święta

• Początek roku (1 muharrama) – zwany jest "Dniem Odpuszczenia Win". Nie jest to święto obchodzone przez wszystkich muzułmanów, ponieważ tego święta nie ustanowił Mahomet. Nie jest obchodzone w Arabii Saudyjskiej ani w krajach Zatoki Perskiej. Ci, którzy to święto obchodzą, obdarowują się w tym dniu słodyczami i opowiadają historie z życia Proroka, jego rodziny i towarzyszy. Sunnici poświęcają ten dzień głębszej refleksji religijnej. Dla szyitów jest to początek miesiąca, w którym obchodzą swoje najważniejsze święto upamiętniające śmierć imama Husajna. Irańczycy zgodnie z tradycją przedmuzułmańską świętują początek roku, zw. Nouruz (pers. nowy dzień), 21 marca (pierwszy dzień wiosny).

• Aszura (10 muharrama) – najważniejsze święto imamickie. Aszura jest kulminacją miesiąca żałoby, który rozpoczyna się pierwszego dnia roku. Aszura upamiętnia męczeńską śmierć trzeciego imama Husajna, który w 680 r. został zabity w bitwie pod Karbalą przez wojska kalifa omajjadzkiego. Z tej okazji odbywają się procesje i przedstawienia pasyjne. W czasie procesji zmierzających do grobu Husajna gromady mężczyzn biczują się do krwi. Pielgrzymi płaczą i zawodzą. Organizowane są spotkania, odrębne dla kobiet i mężczyzn, podczas których rozpamiętuje się cierpienia imama. Kobiety w tym czasie ubierają się na czarno i nie noszą ozdób.

Turcy obchodzą Aszurę jako święto uratowania arki Noego, która zatrzymała się na górze Ararat. W tym dniu przygotowuje się świąteczne potrawy złożone z czterdziestu składników i częstuje się nimi przyjaciół i znajomych. Większość muzułmanów uznaje, że arka Noego zatrzymała się na górze Al-Dżudi w Arabii, nie zaś na górze Ararat w Turcji.

• Hidżra – święto upamiętnia wywędrowanie Mahometa w 622 r. z Mekki do Medyny.

• Noc Poczęcia Proroka – na początku miesiąca radżab muzułmanie wspominają poczęcie proroka. W tym dniu na czole Abd Allaha, ojca Mahometa, pojawiła się światłość boska, która przeniosła się i wypełniła łono Aminy, matki Mahometa. W Turcji ta noc jest obchodzona jako noc światła – w meczetach zostawia się na noc palące się lampy, które rozświetlają ich wnętrza.

• Urodziny Proroka (ar. Maulid an-Nabi, urdu milad) – narodzinom Mahometa towarzyszyły liczne cuda: ziemię rozjaśniło niezwykłe światło, rozbrzmiewały głosy z niebios, aniołowie rozpostarli swe skrzydła i zadrżały trony panujących. We wczesnym islamie tego święta nie obchodzono, narodziło się w X–XI w. w Egipcie. Sunnici obchodzą je dwunastego dnia trzeciego miesiąca roku – w tym dniu wspominają zarówno narodziny, jak i śmierć Proroka. Szyici obchodzą je pięć dni później. W Turcji to święto nazywa się Świętem Światła. W meczetach zapala się lampy i świece. Organizuje się zgromadzenia, na których odprawia się modlitwy dziękczynne za Proroka i opowiada się budujące historie z jego życia. W Pakistanie święto to polega na wspominaniu Proroka na wspólnych spotkaniach i trwa cały miesiąc. Według wahhabitów, święto to jest sprzeczne z Koranem, ponieważ oddaje się cześć komuś innemu niż Allah

• Noc Wniebowstąpienia (arab. Id al-Isra) – święto upamiętniające nocną podróż i wniebowstąpienie Proroka (arab. al-miradż). Rozpoczyna się 27 radżaba i jest jedną z „pięciu świętych nocy” w islamie.

• Urodziny Ali ibn Abi Taliba – szyici świętują je 13 radżaba.

• Noc Niewinności – święto odpuszczenia grzechów, obchodzone w nocy z 14 na 15 szabana. Wierni błagają Boga, by przebaczył ludzkości wszystkie grzechy popełnione w minionym roku.

• Ramadan (pers., tur. Ramazan) – miesiąc postu (arab. saum, sijam – jeden z pięciu filarów islamu), dziewiąty miesiąc księżycowego kalendarza muzułmańskiego, najświętszy w roku, ponieważ w tym czasie został objawiony Mahometowi pierwszy fragment Koranu. W ciągu tego miesiąca od wschodu do zachodu słońca dorosłym, zdrowym muzułmanom nie wolno jeść, pić, posługiwać się używkami, oddawać się podnieceniu seksualnemu. Post ten, inaczej niż post w chrześcijaństwie, nie służy pokucie czy umartwianiu się, lecz ćwiczeniu samokontroli człowieka, aby potem było mu łatwiej kontrolować swoje pragnienia. Post służy także wyrażeniu solidarności z biednymi i głodującymi, a także pogłębieniu własnej pobożności, m.in. przez lekturę Koranu i rozważania. Z postu zwolnieni są: starcy, dzieci, kobiety w ciąży i karmiące, chorzy oraz osoby w podróży. Po zachodzie słońca, oznajmianym zazwyczaj wystrzałem armatnim, wszyscy zasiadają do pierwszego posiłku zw. iftar, po którym przez całą noc muzułmanie odwiedzają się nawzajem, świętują w domu lub w miejscach publicznych (np. restauracjach). W czasie ramadanu miasta przyjmują odświętny wygląd, a wiele urzędów, szkoły czy uczelnie mają skrócony czas pracy. Ramadan kończy się świętem Id al-Fitr.

• Noc Mocy (Przeznaczenia) (arab. Lajlat al-Kadar, tur. Kadir Gecesi) – należy do „pięciu świętych nocy” i najczęściej przypada w 27. noc ramadanu, kiedy objawionych zostało pięć pierwszych wersetów Koranu z 97. sury, pt. „Przeznaczenie”. Głównym elementem tego święta jest rozważanie tej właśnie sury, która wyraża podziękowanie za zesłanie Słowa Bożego.

• Święto Przerwania Postu (arab. Id al-Fitr, pers. Ejd-e Fetr, tur. Şeker Bayram) – jedno z najważniejszych, obchodzone na koniec ramadanu. W tym dniu dziękuje się Bogu za przetrwanie postu i przebaczenie wszystkich grzechów. Ważnym elementem święta jest wspólna, uroczysta modlitwa w meczecie i odwiedzanie krewnych oraz przyjaciół. Każdy muzułmanin, który sam nie cierpi niedostatku, przed udaniem się na modlitwę powinien wesprzeć odpowiednim datkiem potrzebującego. W tym dniu muzułmanie składają sobie życzenia i obdarowują się prezentami, szczególnie nowymi ubraniami. Dzieci dostają słodycze (stąd turecka nazwa: şeker – cukier, słodycze) i pieniądze, a na ulicach miast ustawione są dla nich wesołe miasteczka.

• Święto Ofiar (arab. Id al-Adha, pers. Ejd-e Ghorban, tur. Kurban Bayram) – najważniejsze święto muzułmańskie, trwa cztery dni i jest związane z pielgrzymką do Mekki. Święto Ofiar upamiętnia ofiarę Abrahama i jego posłuszeństwo wobec Boga. Abraham (Ibrahim) według islamu miał złożyć w ofierze Bogu swego syna Izmaela, Bóg jednak, widząc oddanie Abrahama, pozwolił mu złożyć w ofierze barana zamiast dziecka. Na pamiątkę czynu Abrahama każdy ojciec rodziny składa w ofierze barana, wielbłąda lub krowę. Zwierzę musi być zabite rytualnie, następnie dzieli się mięso tak, by 1/3 oddać potrzebującym, 1/3 krewnym, a pozostałą 1/3 spożywa się na wspólnej uczcie. Tego dnia wspólnie odwiedza się meczet, recytuje Koran i rozdziela prezenty. W czasie Święta Ofiar wielu muzułmanów składa też datki pieniężne przeznaczone na pomoc biednym i fundacje charytatywne.

Znaczenie kulturowe

Z powodu zakazu przedstawiania zwierząt i ludzi rozwinęła się ornamentyka, wykorzystująca kaligrafię i motywy roślinne, której przykładem jest arabeska. Zakaz lichwy doprowadził do powstania szeregu alternatywnych rozwiązań, które miały na celu uniknięcie konieczności pobierania odsetek w transakcjach finansowych.

Kontrowersje i krytyka

Dżihad

 Osobne artykuły: Dżihad, Kital.

Koran w dużej części jest utworem poetyckim, który zależnie od kontekstu powstania danej sury zawiera np. wezwanie do wojny przeciwko niewiernym albo przypomnienie o obowiązku szacunku wobec nich. W związku z powyższym, podobnie zresztą jak w przypadku świętych pism innych religii, jednoznaczna interpretacja Koranu jest bardzo trudna. Dla rozwiązania problemów z jego wykładnią teolodzy muzułmańscy odwołują się do tradycji (hadisów), czyli przekazów o wypowiedziach i czynach Mahometa. Należy podkreślić, że w islamie istnieje wiele lokalnych ośrodków studiów koranicznych i ich interpretacje Koranu mogą się znacznie różnić od siebie.W zależności od szkoły Koran odczytywano zatem i nadal odczytuje się jako w szczególności wzywający do walki zbrojnej o zwycięstwo islamu (Kital), bądź jako wzywający przede wszystkim do walki duchowej (tzw. Większy Dżihad). Nie ulega jednak wątpliwości że w czasach Mahometa i bezpośrednio po nim rozumiano dżihad m.in. jako zbrojną walkę z niewiernymi i to właśnie prowadząc wojnę Mahomet zjednoczył Arabów wokół siebie, a po jego śmierci zaatakowali oni Cesarstwo Bizantyńskie i Persję, w ciągu nieco ponad stu lat podbijając całą Afrykę Północną, Półwysep Iberyjski, Bliski Wschód i znaczną część Azji Środkowej.

Kobieta w islamie

 Osobny artykuł: Kobieta w islamie.

Problem sytuacji kobiet w krajach muzułmańskich należy do najbardziej kontrowersyjnych. Koran nakazuje traktowanie kobiet z szacunkiem i stwierdza że Allah traktuje je na równi z mężczyznami. Krytykowane są jednak zawarte w Koranie wskazania o biciu kobiet w niektórych sytuacjach. Jednak jeden z tłumaczy Koranu – Abdullah Jusuf Ali – wykazuje, że te fragmenty Koranu nakazują tylko "lekkie bicie". Użycie przez mężczyznę siły fizycznej jest dopuszczalne wobec małżonki tylko w wypadku, kiedy nie skorygowała one swego niewłaściwego zachowania mimo reprymendy słownej^[8].Inną krytykowaną na Zachodzie zasadą islamu jest nakaz skromności (hidżab), ograniczający swobodę w wyborze ubioru. Skromność ta obowiązuje obie płci. Aisza powiedziała, iż tylko skromny ubiór może skłonić mężczyznę do zwrócenia uwagi na wartości duchowe. Wielu muzułmanów uważa, iż to kultura zachodnia ze swoim kultem ciała urąga godności kobiety, jak również że pogorszenie sytuacji kobiet w wielu krajach Bliskiego Wschodu jest wynikiem wpływów europejskich. Jest to główną przyczyną "przepaści kulturowej" jaka dzieli społeczeństwa muzułmańskie od zachodnich.

Islam wobec innych religii

 Osobny artykuł: Kafir (islam).

Stosunek islamu do wyznawców innych religii jest kontrowersyjny. Koran (2:256) stwierdza, że "nie ma przymusu w religii", co w praktyce było często naruszane. Żydzi, chrześcijanie i sabejczycy (później dodano również zaratusztrian, co do dziś nie jest uznawane przez wszystkich teologów) określani są jako "ludzie Księgi" (ahl al-kitāb, dhimmi), którzy mają być tolerowani przez wyznawców islamu. W poprzednich epokach (w niektórych krajach muzułmańskich również dziś) "ludzie Księgi" byli jednak poddawani różnym formom dyskryminacji. W przeszłości był to np. zakaz procesji, używania dzwonów w kościołach, wykonywania określonych zawodów oraz nakazy zamieszkania w wydzielonych miejscach (gettach), noszenia charakterystycznej odzieży lub oznakowań. Zdarzały się pogromy i przymusowe nawracanie na islam (np. w czasach kalifa Al-Hakima). Byli więc "ludzie Księgi" traktowani podobnie jak Żydzi w Europie (do XIX wieku). Obecnie dyskryminacja przybiera głównie formy szykan administracyjnych, nierównego traktowania przez wymiar sprawiedliwości i ograniczania kultu. W Koranie pojawiają się fragmenty które promują tolerancję religijną np. "Zaprawdę, ci, którzy uwierzyli, ci, którzy wyznają judaizm, chrześcijanie i sabejczycy, i ci, którzy wierzą w Boga i w Dzień Ostatni i którzy czynią dobro, wszyscy otrzymają nagrodę u swego Pana; i nie odczują żadnego lęku, i nie będą zasmuceni!" (Koran 2:62, tłum. Józef Bielawski). Jednak znacznie więcej jest wersetów, które zachęcają do nienawiści do niemuzułmanów np. "O wy, którzy wierzycie! Nie bierzcie sobie za przyjaciół żydów i chrześcijan; oni są przyjaciółmi jedni dla drugich. A kto z was bierze ich sobie za przyjaciół, to sam jest spośród nich. Zaprawdę, Bóg nie prowadzi drogą prostą ludu niesprawiedliwych!" (Koran 5:51, tłum. Józef Bielawski). Trzeba przy tym podkreślić, że sam prorok Mahomet wypędzał z krajów podbitych przez Arabów chrześcijan i żydów, których populacja była liczna na półwyspie Arabskim.

Żydzi

Koran przyznaje, iż Mojżesz (Musa) był "prorokiem Boga" (podobnie jak inni prorocy żydowscy); Tora (Taurat) jest "słowem Allaha", ale słowem przeinaczonym. Żydzi określeni są jako winni "odwrócenia się" od Boga i Jego prawdziwych słów, ponieważ zaczęli czcić "złotego cielca" i przeinaczyli słowa boże, przekazane im przez Mojżesza. Znane są masowe prześladowania Żydów przez muzułmanów (np. przez Almohadów w Afryce północnej w połowie XII wieku). Z drugiej strony w wielu średniowiecznych krajach muzułmańskich, takich jak Andaluzja, Żydzi byli tolerowani i mieli możliwość rozwoju swojej religii i kultury. Obecnie Żydzi traktowani są w krajach muzułmańskich represyjnie, co jednak ma uzasadnienie bardziej polityczne (wojny Arabów z Izraelem) niż religijne. Powodem są dwie nawzajem sprzeczne sutry w Koranie.

Islam a chrześcijanie

Jezus (Isa) określany jest w Koranie tylko jako prorok (posłaniec) boży (postać Jezusa otaczana jest szacunkiem jako jednego z najważniejszych proroków). Negowana jest jednak boska natura Jezusa jak również śmierć na krzyżu (określona jako zafałszowanie), według islamu Jezus nie poniósł "haniebnej" śmierci w męczarniach, bo chronił go Bóg. Muzułmanie nie wierzą by Jezus był 'synem bożym' (Koran 6:101), a więc odrzucają Nowy Testament. Również postawa Mahometa w stosunku do Jezusa wykazuje, że ten wysuwa się w swoich wypowiedziach przed jego osobę (Koran 43:81). Chrześcijanie mieli jakoby przeinaczyć słowa Boga, przekazane im przez Jezusa i stworzyli "3 bogów" (Trójca Święta), zamiast jednego (Koran 4:171). Najprawdopodobniej wynika to z błędnego poglądu Mahometa, uważającego, że chrześcijanie wierzyli iż Maryja jest również Bogiem (Koran 5:116). Z tego powodu niekiedy muzułmanie traktują chrześcijan jako "bezbożników" lub nawet "politeistów" (ar. muszrik). Różnica dotyczy również rozumienia osoby Pocieszyciela, którego zapowiedział Jezus, wg chrześcijan jest nim Duch Święty (zgodnie z ukazaniem w Nowym Testamencie), a wg muzułmanów prorok Mahomet. W większości krajów muzułmańskich chrześcijanie (szczególnie tam, gdzie ich liczba jest znaczna, np. w Egipcie) poddawani są różnym formom oficjalnej i nieoficjalnej dyskryminacji. Natomiast w Jordanii, Libanie, Autonomii Palestyńskiej i Iranie chrześcijanie zgodnie z konstytucjami lub innymi ustawami są jako mniejszość religijna nadreprezentowani w parlamentach tych krajów, ale jednocześnie istnieje ograniczenie wolności wyznania, dostępu do stanowisk w wojsku i administracji itp. Na ogół tradycyjne kościoły chrześcijańskie są tolerowane w krajach muzułmańskich, o ile nie mają charakteru misyjnego i rozwojowego. Jeżeli jednak ma miejsce publiczne głoszenie Ewangelii w celu nawracania wyznawców islamu na chrześcijaństwo często dochodzi do krwawych represji. Mordowani są wówczas zarówno byli muzułmanie, którzy porzucili wiarę przodków (murtadd) jak i zagraniczni misjonarzeSzablon:Fak.

Pokój i wojna

W Koranie znajduje się pochwała pokoju, stwierdza się też że to bezbożnicy wywołują wojny i że Allah nie pochwala użycia siły zbrojnej (kital), z wyjątkiem walki przeciwko siłom zła:

Ilekroć rozpalają ogień wojny, Bóg go wygasza. Oni usiłują szerzyć na ziemi zgorszenie, lecz Bóg nie miłuje tych, którzy szerzą zgorszenie. (5:64)

Wolno walczyć tym, którzy doznali krzywdy – Zaprawdę, Bóg jest wszechwładny, by im udzielić pomocy – i tym, którzy zostali wypędzeni bezprawnie ze swoich domostw, jedynie za to, iż powiedzieli: "Pan nasz – to Bóg!" I jeśliby Bóg nie odepchnął ludzi, jednych przy pomocy drugich, to zostałyby zniszczone klasztory i kościoły, miejsca modlitwy i meczety, gdzie często wspomina się imię Boga. Bóg pomoże z pewnością tym, którzy Jemu pomagają. Zaprawdę, Bóg jest Mocny, Potężny! (22:39-40)

Zwalczajcie na drodze Boga tych, którzy was zwalczają, lecz nie bądźcie najeźdźcami. Zaprawdę; Bóg nie miłuje najeźdźców! I zabijajcie ich, gdziekolwiek ich spotkacie, i wypędzajcie ich, skąd oni was wypędzili – Prześladowanie jest gorsze niż zabicie. – I nie zwalczajcie ich przy świętym Meczecie, dopóki oni nie będą was tam zwalczać. Gdziekolwiek oni będą walczyć przeciw wam, zabijajcie ich! – Taka jest odpłata niewiernym! – Ale jeśli oni się powstrzymają... – zaprawdę, Bóg jest przebaczający, litościwy! I zwalczajcie ich, aż ustanie prześladowanie i religia będzie należeć do Boga. A jeśli oni się powstrzymają, to wyrzeknijcie się wrogości, oprócz wrogości przeciw niesprawiedliwym! Miesiąc święty za miesiąc święty. Rzeczy święte podlegają talionowi. A jeśli kto odnosi się wrogo do was, to i wy odnoście się wrogo do niego, podobnie jak on odnosi się wrogo do was. I bójcie się Boga! I wiedzcie, że Bóg jest z bogobojnymi! (2:140-149)

Koran (8:59-61); głosi jednak również tzw. "świętą wojnę" (dżihad). Wszakże wojna ta, według różnych interpretacji, nie musi być zawsze walką zbrojną – może być także "walką duchową" (czasem wyodrębnia się aż 5 rodzajów dżihadu). Według zwolenników pokojowego znaczenia dżihadu oznacza on świętą wojnę prowadzoną w umyśle wiernego, walkę z własnymi słabościami. Jednak zawsze ostatecznym celem owej walki jest wzmocnienie islamu.

Nie podlega wątpliwości, iż Mahomet prowadził walkę zbrojną zarówno obronną jak i agresywną. Wersety głoszące świętą wojnę znacznie przewyższają liczebnie wersety promujące pokój i tolerancję^[9]. Zgodnie z niektórymi interpretacjami dżihad może ogłosić wyłącznie kalif, a ponieważ kalifat nie istnieje od 1924 r. ogłoszenie świętej wojny jest uznawane przez część muzułmanów za niemożliwe.

W świetle coraz częstszych zamachów terrorystycznych dokonywanych przez radykalnych muzułmanów ważnym pytaniem jest, czy motywacją zbrodni dokonywanych przez terrorystów islamskich jest religia, czy też inne czynniki np. polityczne czy osobiste. Niektóre fragmenty Koranu sugerują, iż gniew i zemsta Boga wobec niewiernych i grzeszników w piekle po śmierci realizowana jest również rękoma pobożnych muzułmanów za życia, wywyższając męczeńską śmierć poniesioną w walce z niewiernymi i obiecując poległym nagrodę w raju.

Niechże walczą na drodze Boga ci, którzy za życie tego świata kupują życie ostateczne! A kto walczy na drodze Boga i zostanie zabity albo zwycięży, otrzyma od Nas nagrodę ogromną.(4:74)

To nie wy ich zabijaliście, lecz Bóg ich zabijał. To nie ty rzuciłeś, kiedy rzuciłeś, lecz to Bóg rzucił; aby doświadczyć wiernych doświadczeniem pięknym, pochodzącym od Niego. Zaprawdę, Bóg jest słyszącym, wszechwiedzącym!(8:17)

Część uczonych islamskich uważa jednak terroryzm za zły i sprzeczny z Koranem^[10], opierając się na poniższych fragmentach:

Nie poszukuj zgorszenia na ziemi! Zaprawdę, Bóg nie miłuje szerzących zgorszenie! (28:77)

Bóg nie zabrania wam, abyście byli dobrzy i sprawiedliwi względem tych, którzy was nie zwalczali z powodu religii ani nie wypędzali was z waszych domostw. Zaprawdę, Bóg miłuje ludzi sprawiedliwych! (60:8)

Zwraca się również uwagę, że według hadisów Prorok Mahomet zakazał zabijania kobiet i dzieci, jak również niszczenia miejsc kultu. Inny hadis zabrania zabijania innowierców, którzy podpisali z państwem muzułmańskim traktat pokojowy^[11]

"Ktokolwiek zabije tego kto jest objęty porozumieniem ochrony ten nawet nie poczuje zapachu Raju."

Zabójstwo

Wymienione są okoliczności, gdy zabójstwo jest surowo piętnowane: Ten, kto zabił człowieka, który nie popełnił zabójstwa i nie szerzył zgorszenia na ziemi Boga i Jego Posłańca, czyni tak, jakby zabił wszystkich ludzi. (Koran 5:32) Koran dopuszcza jednak zabijanie osób, które występują przeciw Bogu: Zapłatą dla tych, którzy zwalczają Boga, i Jego Posłańca, i starają się szerzyć zepsucie na ziemi, będzie tylko to, iż będą oni zabici lub ukrzyżowani albo też obetnie im się rękę i nogę naprzemianległe, albo też zostaną wypędzeni z kraju. (Koran 5:33).

Prawo muzułmańskie (szariat) w części interpretacji przewiduje karę śmierci (ukamienowanie, ścięcie mieczem, zrzucenie z wysokości, bądź powieszenie) w o wiele większym zakresie niż prawodawstwo krajów szeroko pojętej cywilizacji zachodniej. Grozi ona na przykład za przestępstwa takie jak cudzołóstwo, bluźnierstwo czy też homoseksualizm^[12]. Karą śmierci grozi również apostazja (odejście od islamu).

Instytucje badawcze zajmujące się islamem

• Zakład Islamu Europejskiego Instytutu Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego

Przypisy

Zobacz też

• Koran
• Sunna
• Architektura islamu
• Glosariusz islamu
• Filozofia świata islamu
• Kalifat
• Mułła

Linki zewnętrzne

• Antologia Islamska Wybór tekstów islamu i o islamie
• Katedra Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki Katedra Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki Wydziału Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Łódzkiego
• Szablon:En Euro-Islam Website Coordinator Jocelyne Cesari, Harvard University and CNRS-GSRL, Paris
• Szablon:En Asabiyya: Re-Interpreting Value Change in Globalized Societies
• Szablon:En Why Europe has to offer a better deal towards its Muslim communities. A quantitative analysis of open international data