Significations et usages de woordenboek

  Een fragment uit een Nederlands-Pools woordenboek

Een woordenboek is een naslagwerk dat de woordbetekenis uit een taal of een aspect van een taal geeft. Men onderscheidt verschillende soorten woordenboeken.

• De dictionaire of het vertalende woordenboek is het oudste type. Ze geven de betekenis van woorden in een vreemde taal in de taal van de raadpleger. In de Middeleeuwen bestonden dergelijke woordenboeken of woordenlijsten om Latijn te leren. Vanaf het eind van de Middeleeuwen verschijnen er woordenboeken voor moderne talen als Frans en Hoogduits. Men brengt gewoonlijk twee delen uit, één voor het vertalen uit de vreemde taal en één voor het vertalen naar de vreemde taal.
• Het verklarend woordenboek omschrijft de woordbetekenis in één taal. In de meest ambitieuze vorm hebben deze werken een omvang die niet onderdoet voor een papieren encyclopedie. Dergelijke woordenboeken zoals (het Woordenboek der Nederlandsche Taal, Le Robert, de uitgebreide versies van Oxford en Webster's Dictionary zijn voornamelijk voor academisch gebruik.
• Het systematisch woordenboek of de thesaurus verdeelt de woordenschat in categorieën en (deel)categorieën, in woordsoorten en zinstypes. Omdat een taaluiting vaak in verschillende categorieën kan steken is het tweede deel een alfabetisch register van alle stamwoorden. Het Juiste Woord van dr. L. Brouwers geldt als Nederlands voorbeeld. De titel drukt precies uit wanneer een spreker of schrijver dit gebruikt: bij de precieze verwoording van zijn gedachten naar vaktermen of stijlvarianten.
• Het specialistisch woordenboek geeft het jargon van een vak of een groep mensen weer. Er bestaan zowel verklarende woordenboeken als dictionaires (bijvoorbeeld het Polytechnisch Woordenboek) in deze categorie .
• Het idioticon of dialectwoordenboek geeft de typische woordenschat van een stad of streek weer. Tegenwoordig neemt men grote dialecten zo serieus dat men er een complete dictionaire voor samenstelt. Voor kleinere volstaat de typische woordenlijst, aangezien de dialecten van belendende dorpen meestal niet veel verschillen.

  Nederlandse woordenboeken

Cornelius Kiliaan stelden het eerste woordenboek in het Nederlands eind 16de eeuw samen. Dit is een unieke bron voor in onbruik geraakte woorden. De merkwaardigste woordenboeken waren wellicht die van Adriaan Koerbagh. Koerbagh schreef onder het pseudoniem Vreederijk Waarmond in 1664 't Nieuw Woorden-Boeck der Regten gevolgd door Een Bloemhof van allerley lieflijkheyd in 1668. Dit laatste boekje was een verklaring van diverse uitheemse woorden. Onverdraagzame godsdienstigen vonden de uitleg 'kwetsend' waardoor de schrijver naar het juridisch autonome Culemborg vluchtte en daarna onderdook in Leiden. Het bekendste verklarende woordenboek van het Nederlands is de Grote of Dikke van Dale. Het uitgebreidste is het Woordenboek der Nederlandsche Taal dat na anderhalve eeuw in 1998 klaar was, hoewel een woordenboek nooit af kan zijn. De woordenboekmakers van Wolters-Noordhoff, Kramers en Verschueren hielden er sinds de digitalisering mee op. Enkel Prisma en Van Dale brengen nog woordenboeken op de markt zoals een serie uit van een verklarend Nederlands woordenboek met een aantal dictionnaires, pocketversies en elektronische woordenboeken.

  Thesaurus

Zie Thesaurus voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

In een thesaurus of synoniemenwoordenboek staat bij een opgezocht woord geen betekenis, wel een aantal andere woorden die de zelfde betekenis hebben. Dit heeft als gevolg dat een synoniemenwoordenboek niet echt in zakformaat bestaat. Het Van Dale Synoniemenwoordenboek telt meer dan 1100 pagina's. Het is vooral handig om te variëren in de woordkeuze.

  Elektronische woordenboeken

Tussen 2000 en 2010 maakten traditionele woordenboeken hun inhoud geleidelijk aan elektronisch beschikbaar. Sommige woordenboeken stellen hun inhoud gedeeltelijk, online beschikbaar. Een gratis woordenboek is Wiktionary. De WikiWiki-structuur laat gebruikers toe om het te bewerken. OmegaWiki en Woordenboek.EU zijn iets soortgelijks voor vertalingen. Digitale varianten zijn gebruiksvriendelijk en kunnen wat de papieren versies niet kunnen.

• De elektronische versie vervangt de fonetisch geschreven uitspraakwoordenboeken.
• Woorden zijn snel alfabetisch op te zoeken via trefwoorden.
• Woorden zijn alfabetisch op het einde van het woord [de laatste, en dan de voorlaatste… letter bepaalt de rangschikking] retrograde op te zoeken. De functie maakt papieren retrograde [of inverte] woordenboeken overbodig en ontsluit ook woorden met een achtervoegsel.
• Woorddelen zijn via truncatie en maskering op te zoeken: school levert alle mogelijke scholen, van abdijschool tot zwemschool.
• Namen uit de oudheid en de bijbel zijn opzoekbaar.
• Afkortingen, letterwoorden en lettergreepwoorden zijn doorzoekbaar.
• Het woordenboek zoekt rijmwoorden klankalfabetisch en vervangt de papieren rijmwoordenboeken. De eindklanken van woorden en niet de spelling [zoals bij retrograde zoeken] liggen aan de basis van woordreeksen [astronaut, bout en koud].
• Anagrammen of letterherschikkingen die een andere naam of woord vormen.

  Vakwoordenboeken

In de wetenschap hanteert elke discipline jargon. Zo'n begrippenkader wordt beschreven in één of meerdere vakwoordenboeken of een lexicon. Het lexicon houdt het midden tussen een encyclopedie en een woordenboek, zoals dit muzieklexicon.

  Externe links

• Een overzicht van Nederlandse vertaalwoordenboeken
• OmegaWiki: Wikiwoordenboek nieuwe stijl
• Wikiwoordenboeken in tientallen talen
• Woordenboek.EU
• Nederlands & Engels woordenboek met voorbeelden

Zie de categorie Dictionaries van Wikimedia Commons voor meer mediabestanden.