Significations et usages de śmierć

Z Wikipedia

Śmierć (łac. mors, exitus letalis) – stan charakteryzujący się ustaniem oznak życia, spowodowany nieodwracalnym zachwianiem równowagi funkcjonalnej i załamaniem wewnętrznej organizacji ustroju.

Poza śmiercią całego organizmu można także wyróżnić śmierć:

• poszczególnych organów (np. kory mózgu, serca, nerek, wątroby),
• tkanek,
• komórek.

Pojęcie śmierci rozmywa się w przypadku organizmów zdolnych do regeneracji brakujących części ciała (np. pierścienice), roślin (u których możliwe jest odtworzenie całego organizmu nawet z jednej komórki), czy też bakterii wytwarzających spory (formy przetrwalnikowe).

Definicje śmierci człowieka

Przez stulecia obowiązywała tzw. tradycyjna definicja śmierci. Według niej śmierć człowieka następowała w momencie ustania wszelkiej czynności oddechowej oraz krążenia, przy czym za dokładny moment śmierci zazwyczaj uznawano ostatni oddech lub częściej ostatnie wysłuchane uderzenie serca (łac. cor ultimum moriens).

W wyniku rozwoju technik reanimacyjnych i anestezjologicznych stało się możliwym podtrzymanie wentylacji płuc i krążenia metodami sztucznymi. Stan ten wymógł powstanie tzw. nowej definicji śmierci. W tej definicji podstawę do uznania człowieka za zmarłego stanowi śmierć całego mózgu (mors biologica cerebri).

W późniejszym okresie zauważono, że śmierć komórek mózgu nie następuje jednocześnie. W związku z tym powstała tzw. nowa zmodyfikowana definicja śmierci. Stwierdza ona, że śmierć pnia mózgu implikuje śmierć mózgu jako całości, choć nie oznacza, że w momencie stwierdzenia śmierci pnia martwe są również wszystkie komórki mózgu. Według tej definicji śmierć pnia mózgu jest niezbędnym i wystarczającym warunkiem do uznania osoby za zmarłą.

Należy pamiętać, że powyższe definicje dotyczyły śmierci osobniczej człowieka w sensie prawnym. Jednak samo umieranie jest procesem, którego nie można zredukować do jednego momentu, zwłaszcza gdy mamy do czynienia ze śmiercią powolną. W związku z tym wyróżnia się następujące stany:

• agonia na którą składają się:
  • życie zredukowane (vita reducta) – stan, w którym następuje osłabienie procesów fizjologicznych oraz czynności poszczególnych układów organizmu
  • życie minimalne (vita minima) – stan, w którym następuje dalsza dysregulacja funkcji życiowych układów
    • śmierć pozorna nazywana też letargiem – okres zaliczany do życia minimalnego, w którym funkcje życiowe układów krążenia i oddechowego są tak zredukowane, że niewykrywalne
• śmierć kliniczna – jest to całkowite ustanie czynności układów krążenia i oddechowego, które jest jednak odwracalne. Jest to moment oddzielający agonię, w której zmiany są odwracalne od okresu interletalnego, w którym zachodzą zmiany nieodwracalne
• okres interletalny – czas w którym równolegle występują dwa stany:
  • życie pośrednie (vita intermedia) – jest to okres w którym można jeszcze od poszczególnych narządów lub tkanek uzyskać właściwe dla tej tkanki reakcje
  • śmierć biologiczna – ustanie wszelkich procesów życiowych komórek.

Przyczyny śmierci

Można wyróżnić kilka rodzajów śmierci, ze względu na czynniki, które ją spowodowały:

• śmierć fizjologiczna – następuje wskutek procesów starzenia się,
• śmierć z przyczyn chorobowych – następuje z powodu choroby,
• śmierć gwałtowna – w następstwie urazu (mechanicznego, chemicznego, termicznego, radiacyjnego itp.).

Ze względu na szybkość zgonu podział jest następujący:

• śmierć powolna – zgon poprzedzony jest agonią trwającą od kilku minut do wielu godzin,
• śmierć nagła – do zgonu dochodzi natychmiast – w ciągu kilku sekund.

Określenie śmierć gwałtowna, powolna nie jest zatem nielogiczne, gdyż dotyczy śmierci następującej powoli z powodu urazu.

W zależności od wyników sekcji zwłok:

• przyczyny śmierci powodujące zmiany anatomiczne (uraz mechaniczny, działanie czynników fizyko – chemicznych),
• śmierć czynnościowa, nie powodująca zmian anatomicznych (uduszenia, zatrucia lekami i innymi substancjami, SIDS, zab. rytmu serca).

Znamiona śmierci

Znamiona śmierci (łac. stigmata mortis) dzielimy na:

• znamiona niepewne:
  • brak oddechu
  • brak tętna
  • bladość powłok (łac. palor mortis)
  • oziębienie skóry (łac. frigor mortis)
• znamiona pewne:
  • plamy opadowe (łac. livores mortis) – mogą pojawić się jeszcze za życia, w trakcie agonii w postaci tzw. "róż cmentarnych"
  • wysychanie pośmiertne (m.in. zmiany w oku: zmętnienie rogówki, zwiotczenie gałki ocznej)
  • stężenie pośmiertne (łac. rigor mortis)
  • autoliza (łac. autolysis)
  • gnicie (łac. putrefactio)
  • strupieszenie (łac. mumificatio)
  • przeobrażenie tłuszczowo-woskowe (łac. saponificatio)
  • przeobrażenie torfowe (łac. sphagnum)
  • zeszkieletowanie.

Bladość powłok, wysychanie pośmiertne, oziębienie zwłok, zmiany w oku, plamy opadowe oraz stężenie pośmiertne należą do tzw. wczesnych zmian pośmiertnych.

Autoliza, gnicie, strupieszczenie, przeobrażenie tłuszczowo-woskowe, przeobrażenie torfowe oraz zeszkieletowienie należą do tzw. późnych zmian pośmiertnych.

Najczęstsze przyczyny zgonów

W Polsce

• W Polsce najczęstszymi przyczynami zgonów są choroby serca (48% wszystkich zgonów, GUS 2000), choroby nowotworowe (23%) oraz urazy i zatrucia (8%).

Na świecie

• Stany Zjednoczone – w 2002 roku główną przyczyną zgonów w USA były choroby serca.

Śmierć w kulturze i sztuce

Śmierć jest motywem obecnym we wszystkich dziedzinach sztuki. Od starożytności powstawały personifikacje śmierci. Starożytny poeta rzymski Klaudian Klaudiusz jest autorem pojęcia mors omnia aequat (śmierć równa wszystkich i wszystko).

Bardzo licznie występowała w kulturze średniowiecza. Ówczesne miasta były dziesiątkowane przez zarazy i epidemie (np. epidemia dżumy w XIV wieku zabiła 1/3 ludności Europy) oraz najazdy wrogów. Wpływało to na poczucie nietrwałości życia ziemskiego. Pisarze opisywali w swych utworach kruchość egzystencji ludzkiej.

Charakterystyczny dla tej epoki był także bojaźliwy stosunek do śmierci. Wynikał on głównie z bezradności wobec chorób − poziom medycyny był niski, co również wpływało na dużą śmiertelność. W średniowieczu ludzie znacznie częściej niż współcześnie stykali się ze śmiercią, byli często świadkami umierania bliskich i nie mogli im pomóc.

Epoka ta wypracowała cztery alegorie, toposy, dotyczące śmierci:

• Taniec śmierci (z fr. danse macabre) − motyw często przedstawiany w literaturze i sztuce. Polegał na zobrazowaniu śmierci jako rozkładającej się kobiety, zapraszającej po kolei do tańca każdego człowieka, niezależnie od jego miejsca w hierarchii społecznej i stopnia zamożności.
• Memento mori (Pamiętaj o śmierci) − motyw przypominania, że śmierć może zaskoczyć człowieka w każdym momencie jego życia. Był jednocześnie napomnieniem wiernych do życia bez grzechu.
• Ubi sunt? (łac.), zwany też Gdzież oni są? − skrót pytania retorycznego Ubi sunt qui ante nos fuerunt? (Gdzie są ci, którzy byli przed nami?), używany w literaturze średniowiecza (zwłaszcza w poezji) dla określenia przemijania i tęsknoty za przeszłością.
• Śmierć jako kościotrup − czasem ukazywany z gnijącymi jeszcze ciałem. Najczęściej w postaci kobiety przepasanej tkaniną.

Inne charakterystyczne motywy literackie w średniowieczu to mors repentina (śmierć nagła, gwałtowna, niespodziewana) oraz jej przeciwieństwo: ars moriendi (czyli sztuka umierania, czasem zwana też ars bene moriendi − sztuką dobrego umierania). We francuskim eposie rycerskim Pieśń o Rolandzie śmierć tytułowego bohatera na polu walki została przedstawiona w sposób niezwykle patetyczny. Sam moment umierania opisany jest nie jako krótka chwila, lecz wypełniony wieloma gestami i zachowaniami bohatera skomplikowany rytuał. Ostatnie chwile życia Rolanda nabierają wymiaru symbolicznego: Biegnie rycerz pędem na szczyt góry, położył się na zielonej murawie twarzą do ziemi. Pod siebie kładzie swój miecz i róg. Ku Hiszpanii obrócił twarz. Bieg na szczyt góry ma być ostatecznym znakiem zdobycia nieśmiertelnej sławy. W ostatniej chwili życia Roland pnie się po raz ostatni wzwyż, by z tej perspektywy spojrzeć na świat i podbity kraj. Położenie się na murawie oznacza godne i świadome zakończenie życia, koniec służby ojczyźnie i swojemu rycerskiemu powołaniu. Zwrócenie twarzy w stronę Hiszpanii stanowi symboliczny gest świadomości dokonania wielkiego dzieła, dla którego warto umrzeć. Roland umiera w przeświadczeniu, że zasłużył na zbawienie, wypełnił bowiem do końca swój rycerski obowiązek. W chwili śmierci Bóg zsyła mu swego Anioła Cherubina i świętego Michała opiekuna, a z nimi przyszedł i święty Gabriel. Niosą duszę hrabiego do raju.

Motyw śmierci pojawiał się później często w baroku i romantyzmie. Na obrazie olejnym Śmierć polskiego symbolisty Jacka Malczewskiego, jest ona ukazana jako młoda kobieta, stojąca przed klęczącym starcem. Anioł Śmierci jest w interpretacji Malczewskiego aniołem spokoju i wyzwolenia.

Śmierć w kulturze współczesnej

Wielu współczesnych twórców, nawiązując do tradycji, personifikowało śmierć. Przykładami mogą być:

• Literatura: Śmierć z książek Terry'ego Pratchetta
• Komiks: Śmierć z serii Sandman autorstwa Neila Gaimana

Śmierć w religiach i wierzeniach

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Śmierć jest częstym elementem symboliki religijnej, czy to w związku z powstaniem z martwych, czy reinkarnacji.

W mitologiach wyznań politeistycznych i henoteistycznych często obecne były istoty wyższe kojarzone ze śmiercią (np. Hel w mitologii nordyckiej, czy Hades w greckiej). Czasami, jak w przypadku Ozyrysa w mitologii egipskiej, bóg śmierci był jednocześnie bogiem życia.

Śmierć w wierzeniach egipskich

Egipcjanie przywiązywali ogromną wagę do przetrwania ciała po śmierci. Uważali, że w w czasie śmierci człowiek rozpada się na dwa pierwiastki: ka – sobowtór ziemskiego ciała, duchowa osobowość i ba – dusza przedstawiana jako ptak z wielką głową. Ponieważ ka miała potrzebować po śmierci ciała dlatego mumifikowano zwłoki, budowano wielkie grobowce i malowali sceny z życia zmarłego na ścianach, aby ka mogła powrócić i cieszyć się życiem po śmierci, tak jakby wciąż była wśród żywych.Na podstawie Kenneth Paul Kramer „Śmierć w różnych religiach”, Wydawnictwo WAM, 2007, s. 160-161.

Śmierć w mitologii greckiej

Według mitologii greckiej zmarły trafia do Hadesu, zmarłemu należy włożyć do ust obola aby mógł zapłacić Charonowi za przewóz przez rzekę Styks. Personifikację śmierci stanowił bóg Tanatos, brat snu – Hypnosa. Jedną z funkcji boga Hermesa, jako Hermes Psychopompos było przenoszenie/prowadzenie dusz zmarłych do krainy zmarłych. Najgorsi przestępcy trafiali do Tartaru, natomiast dobrzy za życia ludzie trafiali na Pola Elizejskie.

Śmierć w wierzeniach wikingów

Według wikingów istnieją dwie krainy do których możemy udać się po śmierci. Pierwszą jest pełna wszelkich przyjemności Walhalla, do której idą osoby poległe w boju, stając się einherjarami. Mają oni czekać na nadejście Ragnaroku, kiedy to staną do ostatecznego boju u boku Odyna. Drugą jest lodowaty Niflheim, w którym zabroniona jest walka (w przeciwieństwie do Walhalli, gdzie einherjarowie mogą do woli walczyć między sobą, trenując przed Ragnarokiem), a gdzie idą osoby zmarłe w sposób naturalny, bądź w wyniku choroby.

Śmierć w wierzeniach Słowian

W świetle analogii antropologicznych wynika, że według Słowian elementów duchowych (choć zakres pojęciowy określeń duch i dusza był wśród Słowian dość szeroki, o stosunkowo zatartych granicach) było w człowieku zapewne więcej niż tylko jeden, a ich losy pośmiertne były różne. Według jednej z bardziej popularnych koncepcji, wyodrębniano dwie zasadnicze formy składowe ducha – duszę jaźni i życia. Jeden z tych pierwiastków jako iskra boża stanowił reinkarnowany element życia, który po śmierci (poprzez Wyraj Niebiański lub też Drzewo Przodków) powracał na ten świat by się odrodzić. Drugi przenikał na inną płaszczyznę bytowania lub też był odsyłany jak najwcześniej do Nawii by zjednoczyć się z przodkami.

Śmierć w wierzeniach Majów i Azteków

Często składane były w tych państwach ofiary z ludzi (zwykle jeńców, lecz nie brakowało też ochotników), których śmierć była konieczna do zadowolenia bogów. Złożenie się w ofierze było zaszczytem.

Śmierć w wierzeniach Tolteków

Polega na obecności istoty "śmierci" po naszej lewej stronie na wyciagnięcie ramienia. Jest ona myśliwym wyczekującym na dobry moment wyciągnięcia nas z ciała by zapoczątkować nowe życie. Według wierzeń Tolteków trzeba ciagle pamiętać o niej i traktować ją jak swego doradcę którego możemy o wszystko się spytać.

Śmierć w hinduizmie

W hinduizmie śmierć nie jest kresem życia. Przejęta jest tu wiara w reinkarnację, czyli ponowne wcielanie się atmana (duszy). Nie musi to jednak być wcielenie w człowieka, a na przykład w zwierzę albo boga.

Śmierć w buddyzmie

Buddyzm odziedziczył koncepcję reinkarnacji po braminizmie, jednak równocześnie odrzuca koncepcję duszy nieśmiertelnej (anatman). Po śmierci następuje rozpad człowieka na pięć składników, tzw. skandh – forma materialna, uczucia, rozum, wola, świadomość. Jedynie karma danego człowieka przeniesie się do przyszłego wcielenia. Zwolennicy koncepcji czittamatra, przyjętej zarówno w buddyzmie tybetańskim jak i w zen, mają jeszcze bardziej wysublimowaną teorię. Jednak najbardziej szczegółowe nauki o procesie rozpadu związanym z umieraniem opisane są w teorii wadżrajany, a po owym procesie następuję stan pośmiertny bardo, więcej czytaj w: Proces umierania w teorii Wadżrajany.

Śmierć w judaizmie

Żydzi wierzą w życie pośmiertne i uważają, że dusza nazywa się nefesz. W ruchu kabała pojawia się wiara w reinkarnację. W czasach Biblijnych Żydzi wierzyli, że dusza umiera (Ez 18,4).

Śmierć w chrześcijaństwie

Na podstawie nauk i zmartwychwstania Chrystusa chrześcijanie wierzą, iż śmierć jest przejściem z doczesności do wieczności, a dusza człowieka zostaje zbawiona lub potępiona. W katolicyzmie rozwijana jest myśl Arystotelesa i św. Tomasza, głosząca, że człowiek to jedność duszy i ciała. Dusza jest formą człowieka, która z substancji tworzy jego ciało. Śmierć jest stanem nienaturalnym – stanem rozłączenia duszy i ciała. Zmartwychwstanie polega na przywróceniu naturalnego stanu – dusza na nowo organizuje substancję człowieka mającego zarówno duszę, jak i ciało.

Dzisiaj

Współcześnie w chrześcijaństwie podkreśla się prawo do godnej śmierci (por. działalność Matki Teresy) dlatego też odmawia się jednostce prawa do decydowania o życiu innych (dyskusja wokół aborcji oraz kary śmierci), a także swoim (eutanazji). Chrześcijanie wierzą bowiem, iż życie daje Bóg i tylko Bóg ma prawo je odebrać. Dlatego, choć umieranie (agonia) człowieka jest dla jego rodziny i znajomych faktem bolesnym i trudnym do pogodzenia, zachowują oni wiarę w to, że śmierć ciała nie oznacza śmierci duszy i jest dopiero początkiem nowego, niebieskiego życia (por. pogrzeb chrześcijański, świętych obcowanie).

Śmierć w wierze muzułmańskiej

Według wierzeń muzułmanów po śmierci dusza spotyka dwóch aniołów śmierci – Munkara i Nakira. Aniołowie zadają jej pytania o przebieg życia. Dusze ludzi bogobojnych są pozostawione w spokoju i mogą oczekiwać na Dzień Sądu, obserwując co się dzieje na świecie. Dusze grzeszników poddawane są torturze grobu, która jest niejako wstępem do męk piekielnych. Dusze męczenników idą prosto do raju, gdzie wcielają się w ptaki aż do Dnia Sądu, kiedy zmartwychwstaną ich ludzkie ciała [1].

Według Koranu każdy człowiek, nawet zbrodniarz, zasługuje na pogrzeb, który powinien odbyć się najpóźniej dobę po zgonie.

Śmierć w ujęciu antropologicznym

W społecznościach ludzkich istnieje wiele poglądów, co do istnienia życia po śmierci (piekło, niebo (raj), czyściec, nawie, reinkarnacja, dusza, duch, zmartwychwstanie, itp.). Większość z nich wytworzyła również liczne obrzędy pośmiertne (pogrzeb, cmentarz, mumifikacja, kremacja, nekrolog i inne).

Zobacz też

• przegląd zagadnień funeralnych
• śmiertelność
• śmierć kliniczna, śmierć łóżeczkowa
• ortotanazja, eutanazja
• samobójstwo, zabójstwo, seppuku (harakiri)
• apoptoza, nekroza
• żałoba, wdowieństwo
• medycyna sądowa
• analiza przeżycia
• tanatoterapia